Ukraińcy w II Rzeczypospolitej

Emilian Wiszka (Toruń)

W listopadzie 1920 roku do Polski przybyła duża grupa uchodźców politycznych z Ukrainy Naddnieprzańskiej. Przyczyną tego eksodusu była porażka militarna armii Ukraińskiej Republiki Ludowej, która nie wytrzymała naporu wojsk Rosji sowieckiej. W połowie listopada z Kamieńca Podolskiego wyjechali członkowie rządu URL i głowa państwa Symon Petlura, na emigrację udała się też wielotysięczna grupa ludności cywilnej. Tydzien później własne terytorium porzuciła armia – 21 listopada przeszła Zbrucz i została przez Polaków umieszczona w obozach dla internowanych. Szregi emigracji zasilili pracownicy ukraińskich przedstawicielstw zagranicznych. W końcu 1920 r. w Polsce znalazło się około 40 tysięcy ukraińskich uchodźców; większość z nich stanowili wojskowi[1]. Około 90% ukraińskiej emigracji politycznej w Polsce w latach dwudziestych stanowiły osoby związane z Ukraińska Republiką Ludową – jej strukturami państwowymi i wojskowymi – lub przynajmniej wyznawały podobną ideę – walki o niepodległość[2]. Od czołowego działacza państwowego URL Petlury, cały ten polityczny obóz nazwano petlurowskim, a jego członków – petlurowcami.

W wojnie 1920 r. z polsko-ukraińskiej antysowieckiej koalicji pierwsi wyszli Polacy – w październiku tego roku podpisali z Rosjanami preliminaria pokojowe. W tej preliminarnej umowie przewidziano obopólne zobowiązania nie powoływać i nie popierać organizacji wojskowych i rządów emigracyjnych, których działalność byłaby sprzeczna z interesami kontrahentów. Na tej podstawie polskie MSZ już od grudnia 1920 r. usiłowało oficjalnie zlikwidować ukraińskie emigracyjne Centrum Państwowe (Державний Центр) w Tarnowie; odpowiednie decyzje w tej sprawie zapadły 6 grudnia tego roku. W podpisanym w marcu 1921 r. traktacie ryskim wspomniane polsko-sowieckie zobowiazania znalazły potwierdzenie w artykule V i dlatego sprawy emigrantów wymagały pilnego rozwiazania. Domagała się tego ambasada sowiecka w Warszawie. Na podstawie ustaleń z władzami polskimi strona ukraińska zobowiązała się do 1 maja tego roku przenieść oficjalnie swe pństwowe organizacje do innego kraju. Faktycznie instytucje URL – przedparlament, rząd i jego agendy, nawet wojsko – zostałyby w Polsce i działały konspiracyjnie pod szyldem Komitetu Ukraińskiego[3].

Emilian Wiszka (Toruń)

Późną jesienią 1920 r. Armia Ukraińskiej Republiki Ludowej zmuszona była, pod naporem wojsk bolszewickiej Rosji, przejść na terytorium Polski. Wraz z żołnierzami przybyła także wielotysięczna grupa uchodźców cywilnych z Naddnieprza. Na emigracji znalazł się rząd URL i inne instytucje państwowe. Ponieważ w podpisanym w marcu 1921 r. polsko-sowieckim pokoju ryskim przewidziano, że na terenie sygnatariuszy nie będą tolerowane emigracyjne rządy, zaszła konieczność utworzenia w Polsce apolitycznej organizacji ukraińskiej, która reprezentowałaby interesy rodaków-emigrantów. Taką organizacją był powołany w połowie 1921 r. Ukraiński Komitet Centralny (UKC)[1].

Kraków, wielki ośrodek naukowy i przemysłowy, podobnie jak Warszawa czy Lwów, przyciągał uchodźców z Naddnieprza możliwością znalezienia zatrudnienia, szczególnie dla osób z wyższym wykształceniem. Kraków też był jednym z trzech ośrodków akademickich, obok Warszawy i Poznania, które zostały zaakceptowane przez emigracyjne gremia decyzyjne jako możliwe do wyboru miejsce studiów dla ukraińskiej młodzieży z Naddnieprza[2].

W wielu miastach, jak np. Kaliszu, Warszawie, Toruniu, Łodzi, Częstochowie czy Sosnowcu, a także w dziesiątkach innych miast, miasteczek i wsi etnograficznych ziem Polski, gdzie zły los zapędził ukraińskich uchodźców, tylko oni stanowili ukraińską mniejszość, albo też jej zdecydowaną część. Inaczej było w Krakowie – tu proporcje były odwrócone. Tu napływający stopniowo petlurowcy, zwani tak od nazwiska swego przywódcy – Symona Petlury, stanowili tylko małą część ukraińskiej społeczności. Działalność powołanego przez nich oddziału Ukraińskiego Komitetu Centralnego, Gromady Studentów Emigrantów z Ukrainy czy też oddziału Związku Inżynierów i Techników Ukraińców Emigrantów w Polsce odbywała się na swoistym tle działających tu prężnie organizacji Ukraińców z Galicji. W ogóle w Krakowie działalność Ukraińców galicyjskich i naddnieprzańskich w wielu dziedzinach zbiegała się. Ta współpraca była jednak utrudniona z uwagi na inną sytuację obu grup – nastawionych do państwa krytycznie lub nawet wrogo obywateli kraju w przypadku Ukraińców galicyjskich i spolegliwych na ogół uchodźców-bezpaństwowców z Naddnieprza.

Emilian Wiszka (Toruń)

Znalazłszy się na początku lat dwudziestych poza krajem przedstawiciele emigracji rosyjskiej, także tzw. demokratycznej, nie zmienili swego stosunku do narodów zamieszkujących dawną Rosję – uzurpowali sobie prawo do ich reprezentowania wobec władz kraju nowego miejsca zamieszkania, w tym polskich. Równie negatywny był ich stosunek wobec Ukraińców – kwestionowano ich prawo do państwowej niezależności i w ogóle odrębność narodową. Demokratyczna emigracja rosyjska dała temu wyraz na tzw. zjeździe pedagogicznym w 1925 roku w Warszawie. W tej sytuacji nie może dziwić odrzucenie przez ukraińską emigrację polityczną nie tylko integracji z emigracją rosyjską, lecz nawet współpracy[1].

W warunkach emigracyjnych realizowano natomiast ideę współpracy narodów zniewolonych przez Rosję, co odbywało się przy wydatnym wsparciu władz polskich. W końcu 1928 r. otrzymała ona ramy organizacyjne – z inicjatywy Ukraińców w Warszawie powstał Klub „Prometeusz”. W jego działalności emigracja ukraińska odgrywała pierwszoplanową rolę; przez cały okres istnienia Klubu przewodniczył mu jej przedstawiciel. Także sekcja kobieca i studencka tej organizacji była zdominowana przez Ukraińców. Zadaniem Klubu miało być kulturalne i towarzyskie zbliżenie narodów, którym Rosja stanęła na przeszkodzie w zdobyciu niepodległości. Wszystkie te nacje wschodniej części Europy (umownie mówiąc) miały w tej sprawie wspólne poglądy i wspólne dążenia oraz odczuwały potrzebę tworzenia wspólnoty[2].

Komitet organizacyjny Klubu „Prometeusz” powołano jesienią w 1928 roku z inicjatywy ukraińskiego emigranta Isaaka Baziaka, który na krótko przed tym przybył do Warszawy z Francji, gdzie brał udział w organizacji podobnego klubu pod nazwą „Niepodległość”. Do składu komitetu weszli przedstawiciele grup emigracyjnych z Ukrainy, Azerbejdżanu, Gruzji, Kubania, Północnego Kaukazu, Turkiestanu oraz narodów turecko-tatarskich znad Wołgi i z Krymu. Przewodniczącym Komitetu wybrano prof. Romana Smal-Stockiego, z Ukraińców byli w nim jeszcze Jurij Kyrkyczenko oraz inicjator sprawy Isaak Baziak Komitet opracował Statut „Stowarzyszenia Klub Prometeusz w Warszawie”, który został zatwierdzony przez Komisariat Rządu m. st. Warszawy 31 listopada 1928 roku. Bezpośrednimi założycielami Klubu byli ukraińscy emigranci R. Smal-Stocki, J. Kyrkyczenko Mykoła Kowałewski. W maju 1929 r. do tego statutu wprowadzono zmianę – w poczet członków przyjęto przedstawicieli Donu. Od tego czasu zbiorowymi członkami Klubu były: Azerbejdżan, Don, Gruzja, Idel-Ural, Kubań, Północny Kaukaz i Ukraina[3].

Emilian Wiszka (Toruń)

We wczesnych latach dwudziestych Ukraińcy galicyjscy (Haliczanie), nie mając swobodnego dostępu do uczelni lwowskich – władze polskie bowiem nie pozwalały na założenie oddzielnego uniwersytetu ukraińskiego[1] – wyjeżdżali po naukę do innych miast, szczególnie do Krakowa. Ten ośrodek akademicki wybierali jednak głównie przyszli humaniści, artyści. Ci, którzy decydowali się studiować nauki ścisłe, jechali m.in. do Gdańska, do tamtejszej Technische Hochschule. Od ówczesnej nazwy miasta w rodzinnym otoczeniu nazywano ich „dancigerami”.

Do I wojny światowej wybór przez Ukraińców galicyjskich wyższych szkół technicznych prowadziła przeważnie do Wiednia i Berlina. Gdańska, z jego założoną w 1904 roku szkołą politechniczną, na liście takich uczelni nie było. Wszystko zmieniło się po wojnie – bojkot polskich szkół wyższych, dogodne warunki paszportowe, tanie utrzymanie i do 1924 roku niewysokie czesne, ściągnęło do Gdańska sporo ukraińskiej młodzieży studenckiej. Język niemiecki dla urodzonych w Austro-Węgrzech nie stanowił problemu.

W roku akademickim 1921/1922 w Technische Hochschule w Gdańsku studiowało tylko 3 Ukraińców, a w następnym – 1922/1923 – do tego miasta przybyło aż 105 studentów z Galicji Wschodniej, przeważnie słuchaczy tajnej politechniki ze Lwowa. W ciągu trzech kolejnych lat do Gdańska przybywało po 20–25 nowych ukraińskich studentów[2]. Jeden z nich – Iwan Didycz, rodem z powiatu Horodenka – przybył do Gdańska prosto z obozu jenieckiego żołnierzy Ukraińskiej Halickiej Armii (UHA) w Tucholi[3]. Zniesienie bojkotu polskich szkół wyższych, znaczne podwyższenie czesnego, a także drożyzna po wprowadzeniu w Gdańsku stałej waluty – guldena – spowodowały, że od roku szkolnego 1926/1927 liczba studentów ukraińskich przybywających do Technische Hochschule spadła do kilku osób rocznie. Podwyższona w 1924 r. opłata semestralna wynosiła 60 dolarów, a skromne miesięczne utrzymanie studenta – około 75 guldenów gdańskich, czyli około 130 złotych[4].

W latach 1921–1928 przynajmniej przez jeden semestr studiowało w Gdańsku 187 osób pochodzenia ukraińskiego, z tego 34 przeniosły się do innych uczelni, a 36 porzuciło studia i wyjechało w świat – do krajów europejskich, a także do USA, Kanady i Brazylii. Z tych, którzy pozostali w Gdańsku, najwięcej osób wybrało wydział mechaniczny (41), elektrotechniczny i budowlany (po 25) oraz chemiczny (14). Tylko pojedyncze osoby wybrały wydział geologiczny, matematyczno-fizyczny, architektoniczny, budowy okrętów i lotniczy, a zabrakło całkowicie ukraińskich studentów na wydziale ekonomicznym. Pierwsza promocja trzech dyplomowanych inżynierów odbyła się w 1926 roku, a w następnym roku dyplomy otrzymało 12 osób, w tym jedna kobieta. Łącznie w tym czasie były w Gdańsku trzy ukraińskie studentki[5].

Pierwszą ukraińską studencką organizacją w Gdańsku był Związek Studentów Ukraińskich (SUS – Sojuz ukrajinśkych studentiw) „Osnowa”. „Osnowa” – wzorowana na związku lwowskim – powstała w październiku 1922 roku, kiedy do Gdańska przybyła masowo ukraińska młodzież galicyjska. Odsetek ukraińskich studentów szkoły należących do organizacji był wysoki. Na przykład w 1933 r. do „Osnowy” należało 60–70 osób, tj. 75–87,5% wszystkich studentów ukraińskich z Technische Hochschule.