Klub „Prometeusz” w Warszawie (1928–1939)*

Emilian Wiszka (Toruń)

Znalazłszy się na początku lat dwudziestych poza krajem przedstawiciele emigracji rosyjskiej, także tzw. demokratycznej, nie zmienili swego stosunku do narodów zamieszkujących dawną Rosję – uzurpowali sobie prawo do ich reprezentowania wobec władz kraju nowego miejsca zamieszkania, w tym polskich. Równie negatywny był ich stosunek wobec Ukraińców – kwestionowano ich prawo do państwowej niezależności i w ogóle odrębność narodową. Demokratyczna emigracja rosyjska dała temu wyraz na tzw. zjeździe pedagogicznym w 1925 roku w Warszawie. W tej sytuacji nie może dziwić odrzucenie przez ukraińską emigrację polityczną nie tylko integracji z emigracją rosyjską, lecz nawet współpracy[1].

W warunkach emigracyjnych realizowano natomiast ideę współpracy narodów zniewolonych przez Rosję, co odbywało się przy wydatnym wsparciu władz polskich. W końcu 1928 r. otrzymała ona ramy organizacyjne – z inicjatywy Ukraińców w Warszawie powstał Klub „Prometeusz”. W jego działalności emigracja ukraińska odgrywała pierwszoplanową rolę; przez cały okres istnienia Klubu przewodniczył mu jej przedstawiciel. Także sekcja kobieca i studencka tej organizacji była zdominowana przez Ukraińców. Zadaniem Klubu miało być kulturalne i towarzyskie zbliżenie narodów, którym Rosja stanęła na przeszkodzie w zdobyciu niepodległości. Wszystkie te nacje wschodniej części Europy (umownie mówiąc) miały w tej sprawie wspólne poglądy i wspólne dążenia oraz odczuwały potrzebę tworzenia wspólnoty[2].

Komitet organizacyjny Klubu „Prometeusz” powołano jesienią w 1928 roku z inicjatywy ukraińskiego emigranta Isaaka Baziaka, który na krótko przed tym przybył do Warszawy z Francji, gdzie brał udział w organizacji podobnego klubu pod nazwą „Niepodległość”. Do składu komitetu weszli przedstawiciele grup emigracyjnych z Ukrainy, Azerbejdżanu, Gruzji, Kubania, Północnego Kaukazu, Turkiestanu oraz narodów turecko-tatarskich znad Wołgi i z Krymu. Przewodniczącym Komitetu wybrano prof. Romana Smal-Stockiego, z Ukraińców byli w nim jeszcze Jurij Kyrkyczenko oraz inicjator sprawy Isaak Baziak Komitet opracował Statut „Stowarzyszenia Klub Prometeusz w Warszawie”, który został zatwierdzony przez Komisariat Rządu m. st. Warszawy 31 listopada 1928 roku. Bezpośrednimi założycielami Klubu byli ukraińscy emigranci R. Smal-Stocki, J. Kyrkyczenko Mykoła Kowałewski. W maju 1929 r. do tego statutu wprowadzono zmianę – w poczet członków przyjęto przedstawicieli Donu. Od tego czasu zbiorowymi członkami Klubu były: Azerbejdżan, Don, Gruzja, Idel-Ural, Kubań, Północny Kaukaz i Ukraina[3].

Pierwsze zebranie organizacyjne odbyło się w Warszawie 7 grudnia 1928 r. Został wybrany zarząd Klubu, do którego zgodnie ze statutem weszli przedstawiciele wszystkich wymienionych nacji. Prezesem Klubu został R. Smal-Stocki, zastępcami – Józef Sałakaja (Gruzja) i Mustafa Bej Wekili (Azerbejdżan), sekretarzem – I. Baziak, a skarbnikiem – Pawło Sulatycki (Kubań). Członkami zarządu zostali wybrani: Michał Frołow (Don), Ayaz Ischaki (Idel-Ural), książę Roston Kazbek (Gruzja), Wołodymyr Salski Ukraina) i Sulejman Metzuk (Północny Kaukaz; wybrano także trzech członków rezerwowych). Do komisji rewizyjnej weszli: Barsabi Bajtuhan (Północny Kaukaz), Józef Czeczełaszwili (Gruzja) oraz Petro Sikora (Kubań). Jednym z rezerwowych członków tej komisji został Łewko Czykałenko. W 1934 r. Smal-Stocki został ponownie wybrany prezesem „Prometeusza”, a do zarządu od Ukraińców weszli Isaak Baziak i Andrij Kryżaniwski. Podobnie było w 1936 r. – Smal-Stocki znowu został prezesem; wiceprezesem pozostawał M. Wekili, a nowym był Jerzy Nakaszydze. W zarządzie byli jeszcze m.in. A. Kryżaniwski i Ławro Panasenko. Na ostatnich przedwojennych wyborach w kwietniu 1938 r. Smal-Stockiemu kolejny raz powierzono funkcję prezesa zarządu „Prometeusza”[4].

W 1929 r. Klub „Prometeusz” liczył 27 członków rzeczywistych. Ukraina miała 11 członków; prócz wymienionych, reprezentowali wówczas jeszcze: Marko Bezruczko, Iwan Inożarski, Mykoła Kowalski, Mykoła Myronowycz i Wsewołod Zmijenko. Inne nacje miały w organizacji odpowiednio: Azerbejdżan – jednego członka, Don – 1, Gruzja – 6, Idel-Ural – 2, Kubań – 3, i Północny Kaukaz – 3. Prócz tego członkami honorowymi, szczególnie zasłużonymi dla Stowarzyszenia, było 17 wybitnych osobistości spośród Polaków; m.in. Jan Baudouin de Courtenay, Marceli Handelsman, Janusz Jędrzejewicz, Julian Kaden-Bandrowski, Adam Koc, Aleksander Lednicki, Stanisław Siedlecki, Stanisław Stępowski, Andrzej Strug, Stanisław Thugutt, Leon Wasilewski, Julian Wołoszynowski. Zarząd Klubu miał prawo przyjąć także tzw. stałych i niestałych gości. Stali goście, podobnie jak członkowie, opłacali składki, byli przyjmowani za rekomendacja dwu członków. Niestali goście mogli wejść do pomieszczenia Klubu za zezwoleniem dyżurnego członka Klubu i rekomendacją innego, także po uiszczeniu jednorazowej opłaty[5].

Statut „Prometeusza” dawał szerokie możliwości do działania. Klub korzystał z wszelkich prerogatyw osoby prawnej – mógł posiadać majątek ruchomy i nieruchomy oraz obracać nim. Prócz składek środki na działalność pochodziły z dochodów z koncertów i odczytów, dobrowolnych ofiar oraz sum otrzymanych od różnych instytucji. Wpisowe dla członków i stałych gości wynosiło 5 złotych i tyleż roczna składka. Klub miał prawo organizować odczyty, przedstawienia, koncerty, wycieczki, zakładać szkoły, czytelnie, biblioteki, towarzystwa dobroczynne, wydawnictwa, otwierać biura informacyjne itp. Terenem działalności „Prometeusza” była Warszawa, jego siedziba mieściła się przy Alejach Jerozolimskich 7, m. 11[6].

Podstawową metodą pracy były spotkania członków i gości, na które przygotowywano odczyt na wybrany temat. Zbiórki odbywały się w czwartki, na sezon letni lipiec-wrzesień były zawieszane. W pierwszym sezonie, który zaczął się dopiero w styczniu 1929 roku, odbyło się 12 odczytów. Wystąpił m.in. L. Wasilewski, który 21 lutego przedstawił Kwestie narodowościowe na Wschodzie Europy. Prócz odczytów w marcu zorganizowano spotkanie z prezydentem URL A. Liwyckim, który przejazdem bawił w Warszawie, a w kwietniu podobne dla ministra Gruzji Gegeczkori i ministra URL Ołeksandra Szulhyna z Paryża, również bawiących w stolicy Polski[7].

W październiku 1929 roku z pierwszym wykładem wystąpił prof. Ołeksander Łotocki. Przedstawił on referat pt. „Podstawy ukraińskiej polityki państwowej”. Na jednym z listopadowych spotkań dr P. Sulatycki wygłosił odczyt na temat „Kubań i jego dążenie narodowo-państwowe”. Na grudniowych spotkaniach dr M. Wekili wygłosił odczyt pt. „Walka Azerbejdżanu o niepodległość”, a dr M. Kowałewski mówił na temat „Sytuacja polityczna na Ukrainie”. W styczniu 1930 roku w Klubie „Prometeusz” odbył się m.in. odczyt M. Sajdameta na temat „Ruch narodowy Tatarów krymskich”. W lutym m.in. temat „Kaukaz” zaprezentował Kawtaradze, a „Ruch wyzwoleńczy Tatarów Idel-Uralu i panturanizm” – A. Ischaki. Wymienione tu wybrane tematy wygłoszone tylko w 1929 i wiosną 1930 roku dają orientację o całej poruszanej na tych spotkaniach tematyce. Były to, co zrozumiałe, tematy dotyczące ruchów niepodległościowych, powrotu do ojczyzny i budowy własnych, niezależnych od Rosji, państw[8].

Na spotkaniach wszyscy mieli możliwość opowiedzieć o ważnych dla siebie sprawach. Dla niektórych mniejszych grup emigracyjnych była to jedyna możliwość zorganizowanego życia. Tak na przykład w maju 1932 r. sekcja górali Północnego Kaukazu zorganizowała obchody rocznicy proklamowania swojej niepodległości. Niektóre zebrania były poświęcone wybitnym postaciom wymienionych narodów[9].

Odczyty na klubowych spotkaniach wygłaszali przedstawiciele wszystkich narodów, ale dominowali najliczniejsi w tym gronie Ukraińcy. W różnym czasie spośród Ukraińców prelekcje wygłosili m.in. Hlib Łazarewski, Wasyl Bidnow, Myron Korduba, M. Kowałewski, Mykoła Liwycki, Andrij Kryżaniwski – przeważnie naukowcy i działacze społeczni lub polityczni[10]. Także Ukraińcy stanowili najliczniejszą grupę uczestników tych spotkań, bo właśnie oni stanowili najliczniejszą grupę emigrantów. W styczniu 1930 r. Klub odwiedził przebywający w Warszawie minister spraw zagranicznych URL, przewodniczący Głównej Rady Emigracyjnej, pełnomocnik UKC w Lidze Narodów, prof. Ołeksander Szulhyn. Zapraszano także prelegentów spoza grona narodów członkowskich, szczególnie Polaków, którzy prezentowali referaty o szerokim zakresie tematycznym. W Klubie występowali m.in. Leon Wasilewski, S. Siedlecki, L. Zakrzewska-Malinowska, I. Chitulescu, J. Jaworski, Olgierd Górka, A. Zajączkowski, M. Handelsman, F. Paschalski, Tadeusz Michalski, Józef Łobodowski, Włodzimierz Bączkowski, J. Braun, Władysław Studnicki, Jan Otmar-Bergson[11].

W 1930 r. przy Klubie „Prometeusz” powstała sekcja kobieca. Była ona sformowana na tych samych zasadach co i Klub – do zarządu weszły przedstawicielki tych narodów, które zjednoczyły się w sekcji. Przewodniczącą została wybrana Wałentyna Zawadska (Ukraina), zastępcą – księżna Bagration (Gruzja), sekretarzem – Walia Chanum Kazum Bek (Azerbejdżan), skarbnikiem – Kławdia Bezruczko (Ukraina) i gospodarzem – Fatima Chowżoko (Północny Kaukaz). Głównym zadaniem sekcji było wspólne uzyskanie prawa głosu na międzynarodowych kobiecych forach na równi z kobietami narodów państwowych. Dotąd ich próby w tym zakresie były daremne. Korzyść z takiej wspólnoty jeszcze przed powołaniem sekcji przedstawiła W. Zawadska w referacie pt. „Kobieta w walce o niepodległość narodów”. Kobiety dbały także o rozrywkę – np. w maju 1932 r. w salach Hotelu Europejskiego zorganizowały wieczorek taneczny z występami artystycznymi[12].

We wrześniu 1930 roku przy klubie powstała także sekcja studencka. Został opracowany jej wewnętrzny regulamin i plan działania. Wzmocnienie wzajemnych związków, pogłębienie wiadomości o przeszłości i planowanie przyszłości – to m.in. były zadania sekcji. Tu także w zarządzie byli przedstawiciele wszystkich zgrupowanych narodowości. Przewodniczącym wybrano Iwana Łypoweckiego, zastępcami zostali Imnadze i Bało Biłati, skarbnikiem Sz. Rusłembejli, a sekretarzem – Wołodymyr Iwanowycz. Na kolejnym zebraniu wyborczym w listopadzie 1934 r. do zarządu od Ukraińców weszli Andrij Kryżaniwski i Borys Horajewski. Z czasem sekcja przybrała nazwę „Młody Prometeusz”[13].

Pierwszy odczyt zorganizowany przez sekcję studencką wygłosił dr M. Kowałewski – mówił na temat „Rola młodzieży studenckiej w ruchu wyzwoleńczym zniewolonych narodów b. Rosji”. W 1935 r. dla prometejskiej młodzieży zaplanowano cykl odczytów pt. „Propaganda polityczna i jej techniki”[14].

Bardzo znaczącym wydarzeniem w życiu emigracji „prometejskich” narodów był Kongres Lingwistyczny zorganizowany przez Klub „Prometeusz” w Warszawie w dniach 31.V-1.VI. 1936 r. Była to reakcja na prowadzoną od początku lat trzydziestych w Związku Sowieckim rusyfikatorską politykę wobec nierosyjskich narodów. Prowadzono ją pod pozorem tzw. unifikacji języka, co było tylko zwykłym kamuflażem. Proces ten był obserwowany z niepokojem, emigracja ukraińska porównywała go z haniebnym ukazem P. Wałujewa z 1876 r., stwierdzając, że jest nawet bardziej perfidna i bezwzględna niż za czasów carskich[15].

Kongres zgromadził około 150 uczestników – przedstawicieli wszystkich narodów skupionych w „Prometeuszu”, szczególnie językoznawców. Prócz tego obecni byli przedstawiciele Polaków – m.in. senator Stanisław Siedlecki, Włodzimierz Bączkowski, Leon Wasilewski, opiekun młodzieży kaukaskiej prof. Stanisław Poniatowski, Białorusinów – Iwan Stankiewicz, Warszawskiej Gromady Muzułmańskiej – Olgierd Kryczyński. Przyjęty z zainteresowaniem referat inauguracyjny wygłosił Leon Wasilewski – mówił on o metodach walki Polaków z rusyfikacją przed wojną. Przedstawiciele wszystkich narodów przekazali informacje o prześladowaniu i rusyfikacji. Referaty na temat sytuacji językowej w poszczególnych częściach Związku Sowieckiego wygłosili: prof. Ołeksander Łotocki i przewodniczący Kongresu, prezes Klubu „Prometeusz” prof. Roman Smal-Stocki ze strony ukraińskiej oraz dr I. Stankiewicz (o rusyfikacji na Białorusi) i W. Jakubowski (o sytuacji językowej w Mołdawii)[16].

Dwudniowe obrady zakończyły się przyjęciem rezolucji. Prócz konstatacji znanych faktów prowadzenia systematycznej rusyfikacji [podkr. w tekście] wszystkich nierosyjskich narodów, co jest odbieraniem im jednego z atrybutów, stwierdzono, że kurs rusyfikatorski pogłębia się i zaostrza, że celem jest narzucenie wszystkim jednego języka – rosyjskiego. W związku z tym uczestnicy Kongresu wyrazili stanowczy protest przeciwko temu skierowany do całego kulturalnego świata. Do Ligi Narodów skierowano apel by ta wystosowała taki protest do władz sowieckich oraz by rusyfikacja była jednym z tematów najbliższej sesji tej organizacji[17].

W listopadzie 1936 roku w Warszawie odbyło się posiedzenie Ligi „Prometeusz”, to jest przedstawicieli wszystkich prometejskich narodów – Azerbejdżanu, Donu, Gruzji, Idel-Uralu, Ingrii, Karelii, Komi, Krymu, Kubania, Północnego Kaukazu, Turkiestanu i Ukrainy. Powyższe gremium zebrało się by zaprotestować przeciwko przepisom nowej sowieckiej konstytucji. Protestowano także przeciwko systematycznej rusyfikacji i przymusowej denacjonalizacji, nieuznawaniu żadnych praw narodów Donu, Ingrii i Kubania, przeciwko wysiedleniom Karelów na Syberię, przeciwko rozczłonkowywaniu terytoriów wielu narodów oraz sprowadzenia ich do poziomu jednostek administracyjnych[18].

Liga „Prometeusz” wystąpiła z postulatem także przy okazji moskiewskiego procesu N. Bucharina. Protestowano przeciwko milczeniu państw – członków Ligi Narodów w sprawie złoczynnej polityki Rosji sowieckiej. Te państwa – podkreślano – biorą na siebie odpowiedzialność za taką politykę Moskwy. Przedstawiciele prometejskich narodów zwrócili się także do państw porozumienia antykomunistycznego z wnioskiem by uznać legalnie wybrane rządy emigracyjne jako strony stosunków międzynarodowych[19].

 

* O Klubie „Prometeusz” zobacz także w: E. Wiszka, Emigracja ukraińska w Polsce 1920–1939, Toruń 2004.

[1] S. Mikulicz pisze, że od 1930 r. W. Salski z własnej inicjatywy, a następnie za zgodą części kierownictwa URL (m.in. O. Szulhyna) prowadził jakoby rozmowy z emigracją rosyjską na temat porozumienia. Swe wywody Mikulicz opiera na wiadomości od wysłannika URL w Stambule W. Murskiego, która trafiła do Polski. Sam jednak dodaje, że informacja nie jest sprawdzona i należy ją traktować ostrożnie (S. Mikulicz, Prometeizm w polityce II Rzeczypospolitej, Warszawa 1971, s. 127-130).

[2] Štatni Ustředni Archiv v Praze (dalej SUAP), Український Музей у Празі (dalej UMP), k. 19, № 478 – Statut Stowarzyszenia “Klub Prometeusz w Warszawie”. Władze polskie były żywotnie zainteresowane rozczłonkowaniem wschodniego sąsiada na kraje narodowe.

[3] SUA, UMP, k. 19, № 478 – Prometeusz; Тризуб 1928, № 50, с. 42-43.

[4] SUA, UMP, k. 19, № 478 – Prometeusz; tamże, № 479 – Zjazd Językoznawczy; Тризуб 1928, № 50, с. 42-43; 1934, № 13/14, с. 39; 1936, № 17, с. 11; 1938, № 17/18, с. 54. Zakończenia organizacji Klubu nie doczekał jeden z jego założycieli – prof. Achmed Salikat z Północnego Kaukazu. W klubie nie było przedstawicieli emigracji rosyjskiej, która nie uznawała prawa wymienionych narodów do niepodległości. Uzurpowała ona sobie prawo do reprezentowania wszystkich uchodźców z b. Rosji.

[5] SUA, UMP, k. 19, № 478 – Prometeusz.

[6] SUA, UMP, k. 19, № 478 – Statut Stowarzyszenia “Klub Prometeusz w Warszawie”; Тризуб 1928, № 50, с. 42-43.

[7] SUA, UMP, k. 19, № 478 – Z działalności Klubu „Prometeusz” za rok 1929-ty.

[8] Тризуб 1929, № 45, с. 28; 1929, № 47, с. 28-29; 1930, № 1/2, с. 35; 1930, № 5, с. 27-28; 1930, № 7, с. 31; 1930, № 12, с. 22. Prócz Ukraińców jeszcze tylko Gruzini mieli swój Gruziński Komitet. Klubowe spotkania odbywały się we własnym lokalu przy Alejach Jerozolimskich 7.

[9] Тризуб 1930, № 34, с. 24-25; 1932, № 24, с. 14; 1938, № 12, с. 24.

[10] Тризуб, № 45, с. 12;

[11] Тризуб 1930, № 6, с. 28; 1930, № 26, с. 30; 1932, № 6, с. 18; 1932, № 7, с. 23.

[12] Тризуб 1930, № 34, с. 24-25; 1932, № 24, с. 14.

[13] Тризуб 1930, № 43, с. 30-31; 1934, № 447, с. 25; 1938, № 40, с. 15.

[14] Тризуб 1931, № 7, с. 29; 1935, № 44, с. 14-15.

[15] Я. Дригинич, Проти червоного насилля червоної Москви, Тризуб 1936, № 23/24, с. 20-23.

[16] SUA, UMP, k. 19, № 479 – Zjazd Językoznawczy; Я. Дригинич, Проти червоного насилля, с. 20-23. Kongres odbył się w sali Związku „YMCA Polska” przy ul. Konopnickiej 6.

[17] Я. Дригинич, Проти червоного насилля, с. 20-23.

[18] За незалежність 1937, № 1/2, с. 12. Liga „Prometeusz” skupiała więcej narodowości aniżeli Klub „Prometeusz”. Działalność prometejska została przerwana wraz z wybuchem wojny światowej.

[19] Тризуб 1938, № 14,с. 28-29.

Kontakt

logo UTH beztlo60Ukraińskie Towarzystwo Historyczne w Polsce

ul. Kościeliska 7
03-614 Warszarwa