Historia Cerkwi Greckokatolickiej

Igor Hałagida (Gdańsk)

 Wprowadzenie

Polityka władz komunistycznych wobec Kościoła greckokatolickiego w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej[1], była w znacznej mierze wypadkową działań podjętych wobec duchowieństwa i wiernych tej wspólnoty w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich po II wojnie światowej, jak też (ze względu na narodowość większości wyznawców) polityki narodowościowej przyjętej przez Polską Partię Robotniczą, a później Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą. Pamiętać bowiem należy, że przesunięcie latem 1944 r. frontu na Zachód spowodowało, iż tereny przedwrześniowej Galicji Wschodniej po raz drugi znalazły się pod rządami sowieckimi. W ten sposób ukraińscy grekokatolicy (jako pierwsza z katolickich wspólnot wschodnich) ponownie znaleźli się w orbicie polityki sowieckiej. Początkowo (w odróżnieniu od okresu 1939–1941) władze sowieckie niemal demonstracyjnie reprezentowały swe łagodniejsze stanowisko. „Nie niepokojono episkopatu i duchowieństwa, od służby wojskowej zwolniono księży, diakonów, seminarzystów, a nawet wybranych starostów kościelnych, działały nadal we Lwowie Akademia Teologiczna i seminarium, nie prowadzono otwartej propagandy antyreligijnej, a sowieckich wojskowych, nawet oficerów, można było zobaczyć w cerkwi w czasie nabożeństw”[2]. Przyczyn takiego nastawienia było kilka: trwająca ciągle wojna, dążenie do wzmocnienia władzy na nowych terenach i chęć zdobycia przychylności ludności na nowych terenach, a także walka z głównym wrogiem wewnętrznym, jakim na terenach ukraińskich było działające ciągle podziemie zbrojne – oddziały Ukraińskiej Powstańczej Armii i siatka cywilna Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów, cieszące się na tym terytorium poparciem sporego odłamu społeczeństwa. Nie bez znaczenia był też chyba realistyczny kurs polityczny przyjęty przez zwierzchnika Kościoła greckokatolickiego metropolitę Andrzeja Szeptyckiego, który – mimo wcześniejszych doświadczeń – chcąc ratować Kościół, liczył jednak na znalezienie modus vivendi w relacjach z władzami sowieckimi (nawet za cenę pewnego ograniczenia działalności duszpasterskiej)[3].

Ten „liberalny” okres szybko jednak został zastąpiony ponownym zaostrzeniem wyznaniowego kursu. „Stalinowski »cezaropapizm« – jak zauważył Andrzej Grajewski – zakładał zwierzchność władzy państwowej nad kościelną, narzucenie całemu społeczeństwu światopoglądu ateistycznego oraz wykorzystanie prawa jako instrumentu w ręku władz partyjno-państwowych. [...] Można powiedzieć, że od 1945 r. na obszarze Litwy, Łotwy, Estonii, Białorusi, Ukrainy, Rusi Podkarpackiej, która zmieniła nazwę na Ruś Zakarpacka, Besarabii, która stała się częścią Mołdawii, mieliśmy do czynienia z polityką, której celem było całkowite zniszczenie życia religijnego oraz objęcie wszystkich istniejących jeszcze wspólnot religijnych pełną kontrolą aparatu państwowego oraz tajnej policji politycznej. Była to próba dosłownej aplikacji stalinowskiego wzorca polityki wyznaniowej, ukształtowanego w latach trzydziestych w ZSRR, w którym celem wszystkich działań państwa było dążenie do zbudowania państwa ateistycznego”[4].

Działania Józefa Stalina znalazły poparcie wśród części hierarchii odrodzonego w czasie II wojny światowej Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, gdzie na czele Patriarchatu Moskiewskiego stanął metropolita leningradzki Aleksy. Szczególnie było to widoczne w podejściu do kwestii katolickich Kościołów wschodnich, postrzeganych przez hierarchię i część wspólnot prawosławnych jako największe zagrożenie i konkurencję. Z tej też przyczyny Patriarchat Moskiewski dążył do ich jak najszybszej likwidacji, co prowadzić musiało do współpracy w tym zakresie z władzą[5]. „Choć Rosyjski Kościół Prawosławny nieraz deklarował swą niezależność i swój duchowny status, to znajdował się on w dużej zależności od sowieckiego państwa i ściśle z nim współpracował. Była to cena, jaką musiano płacić za możliwość legalnej działalności duszpasterskiej”[6]. To właśnie w tym kontekście rozpatrywać należy kształtowanie się polityki wobec grekokatolików w ZSRR oraz w państwach, które po 1945 r. znalazły się w sowieckiej strefie wpływów. Przebieg wydarzeń, które miały miejsce w następnym okresie w tych krajach oraz podobieństwo podejmowanych działań wobec Kościoła greckokatolickiego wskazują – przy uwzględnieniu lokalnych warunków – iż niewątpliwie inspiracja płynęła z Moskwy (nieco inaczej wyglądała sytuacja w powojennej Polsce, o czym dalej). Zanim jednak do nich doszło, pierwszą ofiarą represji stał się Kościół greckokatolicki na Ukrainie Sowieckiej.

Tuż po śmierci metropolity Szeptyckiego, który zmarł we Lwowie 1 listopada 1944 r., przystąpiono do ostatecznej rozprawy z grekokatolikami[7]. Już 9 lutego 1945 r. ówczesny I sekretarz KP(b)U Nikita Chruszczow informował Józefa Stalina o „przeprowadzonych działaniach odnośnie likwidacji Kościoła greckokatolickiego i przejścia unickiego duchowieństwa do Cerkwi prawosławnej”[8]. Lilka tygodni później – 15 marca – do rąk generelissimusa trafiła (i została zaakceptowana) notatka Gerogija Karpowa, odpowiedzialnego w ZSRR za politykę wyznaniową, z propozycjami działań zmierzających do „likwidacji Kościoła greckokatolickiego w ZSRR, wzmocnienia rosyjskiego Kościoła prawosławnego za granicą i organizacji w Moskwie światowej konferencji Kościołów chrześcijańskich”[9]. Dokument ten zakładał m.in. zorganizowanie diecezji prawosławnej z siedzibą we Lwowie, umożliwienie duchowieństwu prawosławnemu prowadzenie akcji misyjnej wśród grekokatolików, wydanie przez patriarchę i synod rosyjskiego Kościoła prawosławnego odezwy do duchowieństwa greckokatolickiego i wiernych nawołującej do jedności czy zorganizowanie w łonie kościoła greckokatolickiego grupy inicjatywnej, która miałaby za zadanie doprowadzenie do zerwania unii z Rzymem i połączenie z prawosławiem rosyjskim[10]. W nocy 11 kwietnia 1945 r. władze sowieckie aresztowały i uwięziły wszystkich hierarchów greckokatolickich na terytorium sowieckiej Ukrainy, zaś niemal równo rok później (8–10 marca 1946 r.) zorganizowały we Lwowie (niezgodny z prawem kanonicznym zarówno Kościoła prawosławnego, jak i Kościoła katolickiego oraz prawodawstwem sowieckim[11]) „sobór”, na mocy którego grupa duchownych greckokatolickich ogłosiła „dobrowolne” przyłączenie do rosyjskiego prawosławia[12]. „Sobór” zapoczątkował falę represji, które spowodowały likwidację Kościoła greckokatolickiego w USRR i zmusiły jego struktury do zejścia do podziemia[13]. Co ciekawe, w szeregu wypadkach „zjednoczenie” grekokatolików z Rosyjskim Kościołem Prawosławnym w 1946 r. miało niekiedy charakter niezwykle krótkotrwały, a nawet można było zaobserwować – mimo szykan i represji, jakie za to groziły – próby ponownej konwersji niektórych kapłanów greckokatolickich na katolicyzm[14]. Mimo to lwowski „sobór” stał się swoistym wzorem do naśladowania dla innych państw komunistycznych, w granicach których istniały struktury Kościoła greckokatolickiego, m.in. w Rumunii i Czechosłowacji. Ich wynikiem były „sobory” w Kluż (1948 r.) i w Preszowie (1950 r.), na których także ogłoszono – z poważnym naruszeniem prawa kanonicznego i przy wsparciu komunistycznego aparatu bezpieczeństwa oraz struktur partyjnych – oficjalne zerwanie unii z Rzymem[15]. [...]

Pełny tekst zob. Polityka władz państwowych wobec Kościoła katolickiego na Pomorzu Zachodnim i ziemi lubuskiej w latach 1945-1989, red. ks. T. Ceynowa i P. Knap, Szczecin 2010, s. 157-210.

[1] Pod terminem tym rozumiem cały okres powojennej Polski, choć – jak wiadomo – oficjalnie nazwa Polska Rzeczypospolita Ludowa została wprowadzona w 1952 r.

[2] B. Bociurkiw, Ukrajinśka Hreko-katołyćka Cerkwa i radianśka derżawa (1939–1950), Lwiw 2005. s. 64.

[3] T. Wołokitina, G. Muraszko, A. Noskowa, Moskwa i Wostocznaja Jewropa. Włast’ i cerkow w pieriod obszcziestwiennych transformacij 40-50-ch godow XX wieka, Moskwa 2008, s. 387.

[4] A. Grajewski, Chronologia i historyczne uwarunkowania represji wobec duchowieństwa katolickiego w krajach Europy Środkowej [w:] Represje wobec duchowieństwa Kościołów chrześcijańskich w okresie stalinowskim w krajach byłego bloku wschodniego, red. J. Myszor, A. Dziurok, Katowice 2004, s. 16.

[5] W planach Stalina wspierany przezeń do pewnego stopnia Rosyjski Kościół Prawosławny miał pełnić rolę „ideowego lepiszcza, umożliwiającego duchową asymilacje niedawno podbitych narodów z przewagą ludności prawosławnej, a więc Ukraińców, Białorusinów, Bułgarów, Rumunów oraz Serbów”; ibidem, s. 17.

[6] S. I. Horbacz, Dejaki aspekty widnosyn miż Watykanom ta SRSR pislia druhoji switowoji wijny (1945–1953), „Ukrajinśkyj istorycznyj żurnał” 1998, nr 6, s. 69.

[7] Przed śmiercią potajemnie konsekrował on swego następcę, którym został dotychczasowy rektor Akademii Teologicznej bp Josyf Slipyj. Starał się on kontynuować linię swego poprzednika, zob. S. Stępień, Represje wobec Kościoła greckokatolickiego w Europie środkowo-wschodniej po II wojnie światowej [w:] Polska – Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, t. 2, red. idem, Przemyśl 1994, s. 198–199.

[8] Cyt. za: T. Wołokitina, G. Muraszko, A. Noskowa, op. cit., s. 393.

[9] Włast’ i Cierkow w Wostocznoj Jewropie. Dokumenty rossijskich archiwow, t. 1: 1944–1948, red. T. Wołokitina, G. Muraszko, A. Noskowa, D. Nochtowicz, Moskwa 2009, s. 99–107, dok. nr 28.

[10] Ibidem, s. 102–103.

[11] Więcej na ten temat: B. Bociurkiw, Ukrajinśka Hreko-katołyćka Cerkwa i radianśka derżawa..., s. 156–160 (tam też dalsza literatura).

[12] Dijannia Soboru Hreko-katołyćkoji Cerkwy u Lwowi 8-10 bereznia 1946 r., Lwiw 1946. Dokładny przebieg „soboru”, działania podjęte przez władze sowieckie, oraz naruszenia prawa kanonicznego zob. B. Bociurkiw, Ukrajinśka Hreko-katołyćka Cerkwa i radianśka derżawa..., s. 130–164; por. A. Kosyło, Likwidacja Ukraińskiego Kościoła greckokatolickiego w Związku Radzieckim, „Prawo – Administracja – Kościół” 2003, nr 1/2, s. 148–154.

[13] Ostatnią strukturą greckokatolicką zlikwidowaną przez władze sowieckie była diecezja mukaczowska, obejmująca tereny Zakarpacia, które oficjalnie weszły w skład USRR na mocy układu między Czechosłowacją, a Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich (dalej: ZSRR) 29 VI 1945 r., a więc już po aresztowaniu hierarchów unickich w Galicji Wschodniej. Jej ordynariusz, bp Teodor Romża, który konsekwentnie i odważnie sprzeciwiał się przyjęciu prawosławia z Moskwy, został 1 XI 1947 r. zamordowany przez sowieckie organa bezpieczeństwa. Zob. m.in. D. Bendas, Represji radianśkoji włady proty hreko-katołyćkoho duchowenstwa na Zakarpatti w 1944–1949 rokach, „Kowczeh” 2000, nr 2, s. 290–299. Więcej o działalności Kościoła greckokatolickiego w podziemiu, oraz zachowaniu kanonicznej ciągłości hierarchii zob. B. Gudziak, S. Hurkina, O. Turij, Hierarchia i duchowieństwo Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego w podziemiu [w:] Polska-Ukraina..., t. 4, red. S. Stępień, Przemyśl 1998, s. 311–338; B. Bociurkiw, Ukrajinśka Hreko-Katołyćka Cerkwa w katakombach (1946–1989), „Kowczeh” 1993, nr 1, s. 113–151.

[14] J. W. Stoćkyj, Ekspansija RPC u zachidnich obłastiach Ukrajiny (1947–1953 rr.), „Ukrajinśkyj istorycznyj żurnał” 2008, nr 5, s. 138.

[15] Więcej zob. m.in. A. Dobeş, Biserica greco-catolicã în atenþia serviciilor de informaþii (1945–1950), „Tara Barsei” (seria nowa) 2004, nr 3, s. 131; I. M. Bucur, The Romanian Greek-Catholic Church beetwen Co-optation and Supression 1945–1948 [w:] Konfessionelle Identität und Nationsbildung. Die griechisch-katholischen Kirchen in Ostmittel- und Südosteuropa im 19. und 20 Jahrhundert, red. H. Ch. Maner, N. Spannenberger, Stuttgart 2007, s. 196–198; M. Gajdoš, S. Konečný, Postavenie Rusinov-Ukrajincov na Slovensku v rokoch 1948–1953, Praha 1994, s. 113–126; N. Kmeť, Postavenie Cirkví na Slovensku 1948–1951, Bratislava 2002, s. 223–244; J. Mlynárik, Osud benderovců a tragédie ŕeckokatolické Cirkve, Praha 2005, s. 52–91; P. Šturák, Dejny gréckokatolíckej Cirkvi v Československu v rokoch 1945–1989, Prešov 1999, s. 78–106; idem, Prześladowanie Kościoła greckokatolickiego na Słowacji przez totalitarny reżim, „Częstochowskie Studia Teologiczne” 2004, t. 32, s. 183–211.